Güneş çarpması uzun süre boyunca yüksek sıcaklıklara maruz kalmaktan, vücudun aşırı miktarda ısı üretmesinden ya da genellikle bu iki durumun birleşiminden doğan nedenlerle ortaya çıkar. Bu durumda vücudun ısı-düzenleyici sistemi görevini yapamaz hale gelir. Vücut normal sıcaklığına dönebilmek için yeterli miktarda ısı kaybedemez ve vücut sıcaklığı organları tahrip edebilecek derecede çok yüksek seviyelere çıkar.
Güneş çarpması genelde 40 derecenin üstündeki havalarda ortaya çıkar. Ama çocuklar, yaşlılar ve hastalar daha dayanıksız oldukları için 40 derecenin altındaki sıcaklıklar da, onlar için tehlike oluşturabilir.
Sıcak Bitkinliği
Güneş çarpmasının ilk aşaması aşırı miktarda sıvı kaybıyla ve terdeki tuz kaybıyla beraber belirgin bir halsizliğin ortaya çıkması durumunu doğuran sıcak bitkinliğidir. Vücut normal sıcaklığını sürdüremez duruma geldiğinde de güneş çarpması tam olarak kendini gösterir. Sıcak bitkinliğiyle beraber sıcak çarpması belirtileri olarak kabul edilen kollarda veya bacaklarda ve bazen de karında ani ve ağrılı kas spazmları ortaya çıkar.
Güneş Çarpmasının Nedenleri
Sıcak bir ortamda insan vücudu deri yüzeyine doğru kan akışını artırarak, terleyerek ve sıcak havayı soluk verme yoluyla dışarı atarak kendisini fazla ısıdan kurtarır. Bu mekanizmalar bazı durumlarda tam olarak görevini yapamaz duruma gelebilir ve ısı nedenli belirtilerden dolayı, tedavi olunmadığı zaman güneş çarpması kaçınılmaz hale gelebilir.
Kan sıcaklık seviyesi normal aralığının üzerine çıktığında beyindeki bir kontrol merkezi (hipotalamus) dolaşım sistemine kan dolaşımını artırmak ve özellikle derideki kan damarlarını genişletmek için bir sinyal gönderir. Genişleyen kan damarlarından daha fazla kan akmasıyla kandaki fazla ısı daha soğuk olan dışarıya doğru atılır. Bu, kanı soğutmak için yeterli olmazsa ter bezleri buharlaştıkça deriyi soğutan ter üretmeye başlar. Fakat hava sıcaklığı çok yüksek olursa kanın deri yüzeyine yakın damarlarda dolaşımıyla yeterli soğuma sağlanamaz ve vücut sıcaklığı artar. Vücut, kaybettiğinden daha fazla ısı üretmeye başladığında merkezi vücut ısısı sıcak bitkinliğine ya da güneş çarpmasına neden olabilecek tehlikeli seviyelere çıkabilir.
Güneş çarpması genellikle çok yüksek sıcaklıklara maruz kalındığında görülür. Örneğin; yaz aylarında hiç alışık olunmayan seviyelerdeki sıcak ortamlarda çalışırken güneş çarpması ihtimali yüksektir. Nemli hava da ayrıca terlemeyle sağlanan soğutma mekanizmasının etkisini azaltıcı bir faktördür. Kalın giyinmek, çok yemek yemek ve fazla alkol tüketmek de güneş çarpmasını tetikler.
Güneş çarpması belirtilerinin temel nedeni su miktarından ziyade tuzun bileşenleri olan sodyum ve klor kaybıdır.
Güneş Çarpmasında Kimler Risk Altındadır?
Yüksek sıcaklığa maruz kalan herhangi biri güneş çarpması riski altındadır. Fakat aşağıdaki gruplar özellikle yüksek risk altındadırlar ve sıcak ve düşük derecede havalandırılan yerlerden kaçınmak için özel önlemler almalıdırlar:
- Çocuklar
- Yaşlılar
- Damar sertliği ve kalp yetmezliği olanlar
- Şeker hastalığı olanlar
- Alkol bağımlıları
- Ektodermal displazi hastaları
- Vücudun sıcaklık düzenlemesini engelleyici ilaçlar kullanan insanlar:
- Atropin içeren gastrointestinal ilaçlar
- Antidepresanlar
- Antipsikotikler
- Beta-bloker içeren kardiyovasküler ilaçlar
- Diyüretikler
- Parkinson hastalığı ilaçları
- Uzun mesafe koşucuları ve bisikletçilik sporuyla uğraşanlar
- Aşırı sıcaklıklara karşı hassas insanlar
Güneş Çarpması Belirtileri
Güneş çarpmasının belirtileri şunlardır:
- Sıcak ve kuru cilt
- Terleyememe
- Cilt önce kızarır daha sonra soluk ve morumsu bir renk alır
- Normalden daha hızlı bir soluk alıp verme
- Hızlı nabız atması
- Vücut sıcaklığının hızlı bir şekilde 40 derece ve üzerine çıkması
- Baş ağrısı
- Kas krampları
- Açılmış göz bebekleri
- Tutarsız konuşmalar, çevreyi tanıyamama, şaşkınlık, agresif konuşma ya da davranışlar, ajitasyon ve halüsinasyonlar
- Uyuklama ya da sersemlik hali
- Havale geçirme
- Bilinç kaybı
Sıcak bitkinliği ise şu belirtileri içerebilir:
- Halsizlik ve bitkinlik
- Gergin ya da ağrıyan kaslar
- Bulantı ve kusma
- Solgun ve soğuk cilt
- Zayıf ve hızlı nabız
- Şaşkınlık
- Sıcak çarpması
- Yavaş terleme
- Sersemlik ve denge bozukluğu
- Bayılma
- Koyu sarı ya da turuncu idrar
- İshal
Güneş Çarpmasının Tedavisi
Isıya bağlı hastalıkların tedavisi şiddetine bağlıdır.
Güneş Çarpması Teşhisi Nasıl Konur?
Doktor hastanın semptomlarını gözden geçirir ve kan basıncını ve sıcaklık değerlerini kaydeder. Ağız içi sıcaklığı yerine rektal sıcaklık ölçülür. Gerekirse hastadan kan ve idrar örneği de alınır.
Güneş Çarpmasının Acil Tedavisi
Güneş çarpması bir acil vakasıdır. Eğer bir kişinin güneş çarpmasına uğradığını düşünüyorsanız bir ambulans çağırın ya da onu acilen hastaneye götürün. İlk müdahalenin amacı olabildiğince çabuk bir şekilde yüksek vücut sıcaklığını düşürebilmektir. Tıbbi yardım beklerken aşağıdaki ilk yardım önlemleri alınabilir:
Soğuk Duş Yaptırın
Hastanın elbiselerini çıkarıp hastayı soğuk su banyosuna sokun. Eğer bu mümkün değilse vücudunu ıslak bir çarşafla ya da havluyla sarın, kol ve bacaklarını buz parçalarıyla ovun. Yeterli su yoksa baş ve boyun bölgesini soğutmak öncelikli tercih olmalıdır. Buz varsa buz parçalarını koltuk altlarına ve kasıklara yerleştirin. Hava akışını ve buharlaşmayı artırmak için hastayı bir gazete ya da vantilatör yardımıyla serinletin.
Soğuk Odada Tutun
Duştan sonra hastayı soğuk bir yere alın.
Ayaklarını Kaldırın
Kan dolaşımını başa doğru yönlendirmek için ayaklarını yükseltin.
Masaj Yapın
Soğuk kanın beyne ve vücut merkezine dönmesini sağlamak için kol ve bacaklara masaj yapın.
Su İçirin
Hastanın bilinci yerindeyse yudum yudum su içirin. Zihinsel olarak zayıf durumdaysa su içirmek pek mümkün olmayabilir. Bu durumda hasta su içebilecek duruma gelinceye kadar dış soğutmaya devam edilir.
Hastanın Ateşine Dikkat
Hastanın vücut sıcaklığını düşürürken her 10 dakikada bir rektal yoldan vücut sıcaklığını ölçün ve 38.5 derecenin altına düşmesine engel olun. Hastanın vücut sıcaklığını 39.4 dereceye kadar düşürünceye kadar duşta tutun. Termometreniz yoksa ilk müdahaleye sonra hastanın vücudunda soğuma hissedinceye kadar devam edin. Isınma tekrar başlarsa soğutmaya devam edin.
Güneş Çarpması İçin Hastane Bakımı
Hastanede daha dikkatli ve kontrollü sıcaklık ölçümleri elde etmek mümkündür. Merkezi sıcaklık düşük vücut ısısını engellemek için sürekli olarak ölçülür. Tuz ve elektrolit seviyelerini belirlemek için kan testleri kullanılır ve dengesizlikleri düzeltmek için sıvı terapisi uygulanır. Sıvı ve tuz dengesizliklerinin belirtileri durumunda, böbrek yetmezliği gibi komplikasyonlarda dikkatli gözlemler birkaç hafta boyunca sürdürülür. Sıcaklık değişimleri de bu süreçte yeniden gözlenebilir.
Sıcak Bitkinliği ve Sıcak Çarpmasının Tedavisi
Sıcak bitkinliği ve çarpması genellikle evde tedavi edilebilir.
Soğuk Suyla Islatın
Hastayı soğuk bir yere yatırın, elbiselerini gevşeterek ya da çıkararak ıslak havlu yardımıyla soğuk su kullanarak ovun ve buz parçalarını da yine soğutucu olarak kullanın. Aynı zamanda soğumayı ve buharlaşmayı artırmak için hastayı serinletin.
Seyreltik Tuzlu Su İçirin
Bir miktar tuzlu su içerin.(1 litre suda 1 çaykaşığı tuz çözülebilir) Bu 1 litre su 1 saaati aşkın bir süre boyunca yudum yudum hastaya içirilir. Hastanın enerjisini artırmak için bir miktar şekerli su da verilebilir. Eğer hasta yaşlıysa ve tuzlu suyu içemezse hastaneye götürülmelidir.
Masaj Yapın
Sıcak çarpmasının etkileri hastaya masaj ve esnetme hareketleri yaptırarak azaltılabilir. Kramplı kaslara sert masaj ve ıslak havlu yardımcı olabilir. Tuzlu su içirmek sıcak çarpmasının etkilerini hafifletmeye yardımcı olur.
Sıcak bitkinliği ya da çarpması geçirenler 24 saat boyunca istirahat etmelidirler.
Sıcak Çarpmasının Sonuçları
Sıcak bitkinliği ihmal edilmezse hayati tehlike arz etmez fakat güneş çarpması doğru bir tedavi uygulanmazsa ölümcül olabilir. Soğutma mekanizması başarılı olmazsa vücut sıcaklığı hızlı bir şekilde artar ve 30 dakikadan bile daha az bir sürede ölüm gerçekleşebilir. Bazı insanlar şiddetli geçirilen ilk travmadan sonra böbrek ve kalp yetmezliği gibi komplikasyonlardan dolayı haftalar sonra bile yaşamlarını yitirebilirler. Güneş çarpması kurbanlarının % 10’undan fazlasının ölümüne sebep olmaktadır. Güneş çarpması ayrıca karaciğer gibi bazı organlarda kalıcı hasarlara yol açabilmektedir.
Doktor Hangi Durumlarda Çağrılmalıdır?
Güneş çarpması acil tıbbi bir vakadır. Aşağıdaki semptomları gösteren bir kişiye tanıklık ederseniz acil tıbbi yardım çağırın.
- Sersemlik
- Aşırı yorgunluk
- Gerginlik
- Şiddetli kas ağrıları, yüksek ateş veya mide bulantısı
- Havale geçirme ya da bilinç kaybı
